Ondermijning vervulde een prominente rol in het maatschappelijk debat met daarbij de bedreigde burgemeester als centraal persoon. Elsevier riep de bedreigde burgemeester zelfs uit tot Nederlander van 2018. “Als burgemeester ben je de eerste vrouw of man van de gemeente, je bent aanspreekbaar en je bent dienstbaar. Aan de andere kant ben je ook een sta-in-de-weg voor de crimineel, die in jouw gemeente een bedrijf of een onderneming wil starten of dubieus geld wil investeren. In de aanpak daarvan ben je als burgemeester een heel zichtbaar persoon.”

Aan het woord is hoofdofficier van justitie van het arrondissementsparket in Den Haag, Bart Nieuwenhuizen. “Een officier van justitie is een anoniem figuur”, vervolgt hij, “die trekt een zwarte toga aan om juist de anonimiteit te onderstrepen en hoort dan bij een instituut. Je ziet een officier van justitie niet buiten een zittingzaal. Maar de burgemeester loopt iedere dag op straat.”

Criminaliteit

De commissaris benaderde Nieuwenhuizen, omdat hij ondermijning bespreekbaar wil maken en wil bekijken hoe hij ondersteuning kan bieden aan de Zuid-Hollandse burgemeesters. Nieuwenhuizen vertelt enthousiast: “Ik heb de commissaris ‘gevonden’ op het terrein van veiligheid. Een terrein waarop de commissaris eigenlijk geen verantwoordelijkheid of bevoegdheid heeft, maar wel een ontzettend belangrijke bindende factor kan zijn in het samenbrengen van burgemeesters en lokale besturen. Om juist de samenwerking tot stand te brengen in de strijd tegen de georganiseerde criminaliteit, want die houdt zich niet aan dorps- of stadsgrenzen. De commissaris kan zich inzetten voor het mobiliseren van de burgemeesters, ze motiveren, prikkelen en stimuleren om meer bestuurlijke maatregelen af te stemmen met politie, met het Openbaar Ministerie (OM) en met private sectoren. Het doel is om die criminele organisatie langzaam aan te ontmantelen. En geen voet aan de grond te laten te krijgen in een gemeente of überhaupt in de gehele provincie. En dat heeft de commissaris fantastisch opgepakt.”

Gedeelde smart

In 2018 organiseerde de commissaris een aantal zogenoemde ondermijningsdiners in kleine kring. Nieuwenhuizen vindt dit een slimme vorm: “Ik heb bij twee daarvan mogen aanzitten en spreken met de burgemeesters. In een ontspannen setting, waar je in vertrouwen met elkaar kunt praten over het onderwerp, kun je de klokken eens gelijk zetten en het besef nog eens laten ontstaan dat je er niet alleen voor staat als burgemeester. Het is ‘gedeelde smart is halve smart’ en dat helpt. En je kunt ‘best practices’ met elkaar delen aan die eettafel. Wat kan een gemeente bijvoorbeeld doen om een vergunningsaanvraag van een persoon te beoordelen, hoe kan de Wet Bibob (bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur, red.) ingezet worden en hoe bespreek je het thema in de gemeenteraad. De commissaris geeft iedereen veel ruimte en vraagt mij als hoofdofficier wat het OM kan doen om het bestuur te ondersteunen en wat het OM nodig heeft van het bestuur.”
 
De uitdaging ligt in het zichtbaar maken van ondermijning. Nieuwenhuizen: “Je moet ook wel een soort antenne ontwikkelen om rare situaties te zien. Bijvoorbeeld: een winkel in een gemeente is altijd dicht en al twee jaar hangt er een groot bord ‘opheffingsuitverkoop’ in de etalage. Eigenlijk zie je nooit iemand in die winkel. Als je de belastingen laat checken en er achter komt dat de winkel een jaarlijkse omzet heeft van zo’n 3,5 miljoen per jaar, weet je dat het een witwasbedrijfje is. Als burgemeester kun je controles laten uitvoeren op soortgelijke situaties. Er lopen zoveel ogen en oren op straat. En dan bedoel ik niet alleen inwoners, maar ook bijvoorbeeld de vuilnismannen, handhavers, ambtenaren van de milieudienst en bouw- en woningtoezicht. Mensen kunnen getraind worden op het signaleren van misstanden.”

Geolied samenspel

“Als uit die controles blijkt dat er een aantal adressen in de gemeente zijn, die bij de burgemeester vragen oproepen, kan dat in samenwerking met de politie, het OM en de belastingdienst onderzocht worden. Als de burgemeester zich te veel profileert op de bestrijding van criminaliteit, dan wordt hij de ‘sheriff’ van de stad. Dat kan niet de bedoeling zijn. Het moet een geolied samenspel zijn met de politie, OM en de burgemeester.”
 
Nieuwenhuizen legt uit: ‘Het gaat verder dan straf opleggen. Terwijl een crimineel vijf jaar gevangenisstraf uitzit, draait zijn onderneming in de tussentijd door. De uitdaging ligt in het afbouwen van een organisatiestructuur. Dat doe je door geen vestigingsklimaat te hebben voor dit soort bedrijven, vergunningen af te pakken en via de Wet Bibob eventueel belastingaanslagen op te vragen. De integrale aanpak is de enige manier om het terug te dringen. Ik geloof daar heilig in. Ik merk dat in onze provincie steeds meer burgemeesters dat geloof ook aanhangen en daar stappen in willen zetten. Ook de provincie heeft een verantwoordelijkheid in het verbeteren van de kennis over deze signaleringsfunctie en in het aandragen van ideeën hoe de bestrijding verbeterd zou kunnen worden. We gaan ondermijning nooit uitroeien, maar dat hoeft ook niet. Te hoge ambities hebben, is het organiseren van je eigen teleurstelling. Maar het terugdringen is al heel erg goed. Als we dat in gezamenlijkheid doen, als de overheid als één overheid optreedt, dan zijn we op de goede weg. En als de commissaris daaraan bijdraagt, dan ben ik zijn vriend voor eeuwig.”